რუსული სიჩუმე

შესავალი

წინამდებარე ტექსტი ორი ნაწილისგან შედგება. პირველი „პოლიტიკური  ისიქაზმის“ შესახებაა, ხოლო მეორე — რუსული პოლიტიკური მენტალობის. ტექსტის მიზანი  სწორედ ამ მეორეს დახასიათებაა. მაგრამ პირველის გარეშე მეორე შეუძლებელი იქნებოდა.

„პოლიტიკური ისიქაზმის“ შესახებ მოკლედ შეიძლება ითქვას, რომ  ისიქაზმი არის გვიანბიზანტიური რელიგიურ-მსოფლმხელდველობითი მოვლენა. იგი აღმოსავლურ  ქრისტიანულ გამოცდილების კერძო, მონასტრული სახეა და იმძლავრა მეთოთხმეტე საუკუნეში.  მან დიდად განაპირობა ბიზანტიის იმპერიის ოსმანურად გარდაქმნა და ძლიერი გავლენა იქონია  მთლიანად ბალკანურ მართლმადიდებლობასა და მონღოლეთის იმპერიის თათარო-სლავურ-მართლმადიდებლურსავე  წანაზარდის, მოსკოვის რუსეთის იდენტობაზე.[1]

შევეცდები წარმოვაჩინო, რომ „რუსეთი-როგორც-პრობლემა“ წინა-მოდერნულობის  მოდერნულობაში შემოჭრის შედეგია, ხოლო ისიქაზმი უპირატესად პრემოდერნული პოლიტიკური  მსოფლმხედველობის თავისებური გამოვლინებაა და „რუსული სოციალური სიჩუმე“ კი მისი  (არა-გარდაუვალი) შედეგი.

1. „პოლიტიკური ისიქაზმი“

დავიწყოთ „პოლიტიკური ისიქაზმით“. ამ ტერმინს ჰყავს ოპონენტები. იგი მათი აზრით ისიქაზმის ნამდვილ არსს  აყალბებს და რომ ადამიანის განღმრთობისაკენ პიროვნული სრულყოფა პოლიტიკისაგან დამოუკიდებელი  მოვლენაა.[2] ჩემი აზრით, ეს ასე არაა. ისიქაზმი ცნობიერების გარდამქმნელი მოვლენაა და წარმოუდგენელია ზოგადისაგან და პოლიტიკისაგან განცალკევებული კერძო ცნობიერება.[3] თავად ქრისტიანულ მსოფლმხეველობას ფონად ედო ბერძნულ-რომაული  აზრი, რომ ერთი მთლიანი ყოვლიერება  (σύμπαν, უნივერსუმი) ვლინდება მხოლოდ როგორც სამყარო/კოსმოსი-ქალაქი-ადამიანსულის ერთობაში  და არა სხვანაირად. თავად ქრისტიან მეუდაბნოის, ანუ განმარტებული ასკეტის მოღვაწეობასაც  კი ეწოდებოდა „მოქალაქობა საღმრთო“ (ἔνθεος πολιτεία, ღმერთში ცხოვრება/მოქალაქეობა).[4]

რუსული, კერძოდ კი, კომუნისტური ცნობიერების ერთი მკვლევარი მას  სწორედ ისიქაზმს უკავშირებს.[5] გვქონდეს ეს მხედველობაში და გადავიდეთ ისიქასტური აზროვნების  კორიფეს, ნიკოლაოს კაბასილას[6] ერთ პასაჟზე. ოღონდ მანამდე ისიც გავითვალისწინოთ, რომ ისიქასტური  ტრადიციისათვის „ქრისტეს ჯოჯოხეთში ჩასვლის“[7] მითიური თხრობა უკვაშირდება „გონების ლოცვით გულში ჩაყვანას“. ისიქაზმისათვის სწორედ გულია ადამიანური არსებობის ცენტრი, სადაც ფსიქო-სომატურად  (სულ-ხორციელად) ერთიანი ადამიანი ეზიარება ღმერთის მადლს და იქცევა დასრულებულ პიროვნებად,[8] ანუ სრულყოფილ ცნობიერებად (მანამდე კი ის ასეთი ვერაა). ამდენად,  ისიქაზმისათვის ადამიანის გული და ჯოჯოხეთი ერთი რეალობის ორი ცენტრი და ქმნილება-საწყისი პუნქტია.[9] ყოველი კერძო ისიქასტი თავისი ცნობიერული ცხოვრებით მონაწილეობს,  მეტიც იმეორებს ამ მითიურ-ისტორიული მოვლენას.[10] კაბასილას ტექსტი სწორედ „ქრისტეს ჯოჯოხეთში ჩასვლის“ მითო-ისტორიულ  მოვლენაზე ამგვარი მედიტაციაა, ანუ იგი აწმყოში გადმოაქვს და შეუსაბამებს პოლიტიკურ  ცნობიერებას.[11]

ამ ამონარიდიდან შეიძლება გამოიყოს რამდენიმე პუნქტი,

მიუხედავდ       სამონასტრო-განდეგილური დისკურსისა, აქცენტი კეთდება არა სამოღვაწეო სიმდაბლე, უდრტვინელობა, მოთმინება თუ სხვა ასკეტური სიქველეებზე, არამედ       ფრიად პოლიტიკურ ცნებაზე, სამართლიანობაზე (δικαιοσύνην).

კაბასილას       გამოყენებული აქვს ფრაზა: ადამიანებს მიეცათ „იცოდნენ და აღასრულონ“ (γνῶναι       τοῖς ἀνθρώποις καὶ κατορθῶσαι) სამართლიანობა. ერთია ცოდნა-ცნობიერება და მეორეა დასახულისაკენ       სწრაფვა, მიზანდასახულობა. ეს კი ნიშნავს გააზრებულობას, შეგრძნება-ემოციის არტიკულირების უნარს.

„სამართლიანობის მზე“ არის ქრისტეშობის მთავარი საგალობლის, შობის       ტროპარიდან აღებული.[12] კაბასილას ტერმინოლოგია და განსაკუთრებით οἳ τὸν ἥλιον       ἀνατείλαντα (რომელთაც       მზე ზე-აღემართათ) უკავშირდება ტროპარის ἀνέτειλε       τῷ κόσμῳ τὸ φῶς (ზე-აღემართეს სამყაროს სინათლე) და Ἥλιον       τῆς δικαιοσύνης (სამართლიანობის მზე). და აუცილებელია იმის გახსენებაც, რომ რომის იმპერიაში იესო-მზით ჩანაცვლდა       მითრა-მზე. ხოლო დღის მატების, მზის დაბადების კალენდარულ დღე, 25 დეკემბერი  ქრისტეშობას დაუკავშირდა. თეოლოგებისათვის კატეხიზმოა ის გარემოებაც, რომ შობა       უპირატესად საიმპერიო დღესასწაული და „მარადიული რომის“ ან „რომაული მშვიდობის“ გაქრისტიანებულ-გამისტერიებული იდეა იყო.[13]

აქედან დასკვნა თავისთავადია: ისიქაზმი არანაირად არაა ვიწროდ  ინდივიდუალური გამომხსნელობის დისკურსი, არამედ ის ყოვლიერებითი, ანუ აუცილებლობითად პოლიტიკური განზომილებისაა. მაგრამ რა პოლიტიკურ რეალობას დასახავს და პროეცირებს  იგი იმ ფორმით, რომლითაც უარსებია და არსებობს? ამ კითხვაზე ნაწილობრივი პასუხი მეორე  თავშია მოცემული. მანამდე კი თვალი შევავლოთ თანამედროვე მართლმადიდებელი თეოლოგის  ემანუელ კლაფსისის უახლეს ტექსტს,[14] სადაც ის ცდილობს განსაზღვროს პოლიტიკისადმი ქრისტიანული მიდგომა. იგი ბევრ სხვა საინტერესო აზრთან ერთად ორ დეტალსაც გამოჰყოფს.

პირველი,

ქრისტიანულ წრეებისათვის  მსოფლიოში საეკლესიო მოწმობა ხშირად შეპირისპირებულია მის (ეკლესიის) საკრალულ მიღმამსოფლიურ  ტრადიციას. ხშირად ისმის, რომ პოლიტიკაში აქტიურობისა და ჩართულობის გზით ეკლესია  განეშორება მის უპირველეს საკრალურ პასუხისმგებლობას. თითქოს ის ტრანსცენდენტურობას  (მიღმიერებას) ჩაანაცვლებს იმანენტურობით (გამაოღმურობით, აქ-აობით). სიყვარულისა  და შენდობა-შეწყნარების უწყებას (სახარებას) შეანაცვლებს სოციალური, რეფორმებით, პოლიტიკური  პროგრამებითა და საქმიანობით. ამგვარად კი სოციალურსა და პოლიტიკურ საკითხებზე ფოკუსირებით,  ეკლესიები თანდათან მოაკლდებიან საკუთარ საკრალურ მისიას ღმერთს დააკავშირონ მსოფლიო. თუკი ჭარბობს ამგვარი დამოკიდებულება. მაშინ  ეკლესიები ცნობიერად ირჩევენ უგულებელყონ პოლიტიკური გამოწვევები ან გულგრილი იყვნენ  ძალადობის, უსამართლობის, რასიზმის, მიუსაფრობის, ადამიანის უფლებების ხელყოფისა და ადამიანური ღირსების შეურაცხყოფის მიმართ.

ისიქაზმი მართლაც ინდივიდუალური გადარჩენის ტექნიკაა და მიღმამსოფლიურობისკენაა  მიმართული. ამდენად, მას თითქოს არც აინტერესებს  პოლიტიკა და პოლიტიკურადვე გულგრილია ზემოჩამოთვლილი მოვლენების მიმართ (ძალადობა,  ადამიანის უფლებები და. აშ.). მაგრამ იმის გამო, რომ ადამიანი გარდაუვლად „პოლიტიკური  ცოცხალი არსებაა“, ისიქაზმი მაინც აწარმოებს ამგვარ ხეიბარ პოლიტიკას და იმპერიალისტურ-ნაციონალისტურ-ტოტალიტარისტულ რეჟიმებს. ასე კი კაბასილას აქცენტი პოლიტიკურ სამართლიანობაზე კვლავ ნარჩუნდება,  როგორც პრემოდერნულობისათვის დამახასიათებლი, რომლის მამოძრავებელიც იყო უსამართლობის, მონობის, ძალადობისა და ძალაუფლების  ბოროტად გამოყენებისადმი კრიტიკა და წინააღდგომა. კრიტიკა და წინააღდგომა კი, მიუხედავად  იმისა, რომ დადებითი მოვლენაა, მაინც არაა საკმარისი იმგვარი პოლიტიკური ხდომილებისათვის,  რომელიც უფრო მეტად ეფექტურ პოლიტიკის საშუალებას აწარმოებს. თუმცა ისიც უნდა აღვნიშნოთ,  რომ ქრისტიანული პრე-მოდერნი თავის წიაღში ამზადებს შესაძლებლობას გონისა და სიტყვის  პრიმატის აღმოცენებისათვის.

და მეორე,

რელიგია უნდა დაეხმაროს პოლიტიკას  იყოს ნაკლებად თვითდაჯერებული და ამასთან იყოს უფრო მეტად დაფიქრებული, რადგან სოციალური  პრობლემები უნდა უკავშიდებოდეს ესქატონს, რომელიც ღმერთის საჩუქარია. [...] ეკლესიის  მოვალეობა/ამოცანაა ფარდა ჩამოხსნას იმ სასოწარკვეთა-უიმედობასა და განხეთქილებას,  რომელიც ადამიანურმა პოლიტიკურმა იდეოლოგიებმა გამოიწვიეს მსოფლიოში.

აქ კლაპსისი მისდა უნებურად წარმოაჩენს მართლმადიდებელ  თეოლოგთა კარიკატურულ მდგომარეობას. ერთი მხრივ, ისინი ხედავენ სარწმუნოებისა და პოლიტიკის  პოზიტიური დაკავშირების აუცილებლობას და თითქოს აღიარებენ კიდეც საკუთარი თეოლოგიური  ტრადიციის უკმარობას. ოღონდ იქვე, მეორე მხრივ, თანამედროვეობის წარმუმატებელ ასპექტებს, როგორიცაა „სასოწარკვეთა-უიმედობა და განხეთქილება“, მთლიანად აბრალებენ პოლიტიკურ იდეოლოგიებს. არადა, შეუძლებელია ვერ  დაინახო, რომ

1. თანამედროვე  მეტნაკლებად კარგი თუ ცუდი იდეოლოგიები მომდინარეობენ  მათ შორის ქრისტიანული იდეოლოგიებიდანაც.

2. სწორედ  ქრისტიანული ტრადიციების, მათ შორის ისიქაზმის ნაკლის სრული აღმოფხვრა ჯერ-ჯერობით  ვერ მოახერხეს პოლიტიკურმა თეორიებმა და შესაბამისად  პრაქტიკებმა. არა მოდერნის ბრალია ბოროტი იდეოლოგიები, არამედ მოდერნის ვერ მიღების,  ან დაგვიანებულად და დაჩქარებით მიღების მცდელობის.

ამის დანახვას კი სჭირდება ელემენტარული ადამიანური  გონის „ვიცი, რომ არ ვიცი“ ჰიგიენა, რაც უბრალოდ უცხოა მართლმადიდებლური მკვეხარა  სიამაყისა და ცნობიერებითი ექსკლუზივისათვის.

სანამ მეორე თავზე გადავიდოდეთ, შევაჯამოთ ზემოთქმული.

ისიქაზმი       აუცილებლად გულისხმობს საკუთარ პოლიტიკურ განზომილებას.

ამგვარი       აუცილებლობის აღიარება თეოლოგიურად მოაზროვნეთა შორის ვერ აღწევს საერთოობას.

იქ სადაც ეს აუცილებლობა აღიარებულია, პრემოდერნული მიდგომა ჭარბობს       და არანაირად არ დაისახება „წმინდა ტრადიციის“, კერძოდ ისიქაზმის შემოქმედებითი       კრიტიკა-ათვისება. ეს კი განაპირობებს იმას, რომ „პოლიტიკური ისიქაზმი“ შემოდის       უკრიტიკოდ. ხოლო ეს კი გულისხმობს პრემოდერნული რეალობის (პოსტ)-(მეტა)-მოდერნულ სინამდვილეში შემოჭრას. ეს კი ტოტალიტლისტურადღა თუა შესაძლებელი.

2. „რუსული სიჩუმე“

მართლმადიდებლური თეოლოგია მოდერნის მიმართ წყენას ვერ მალავს. ის ვერ თავისუფლდება პრემოდერნულობის ნოსტალგიისაგან, ვერ არტიკულირებს  ამ ნოსტალგიას. სწორედ ამ ჭრილში განიხილავს იელენა მაზურ-მატუსევიჩი „ისიქაზმის“ კულტურულ-პოლიტიკურ როლს რუსული გონწყობის აღსაწერად.[15] იგი ამას პუშკინის ტრაგედიის „ბორის გოდუნოვის“  სახალხო ფრაზად ქცეულ დასასრულზე მედიტაციით აკეთებს.

დუმს ხალხი თავზრდაცემული (ужасе).

- რაღას გაისუსეთ? შესძახეთ: გაუმარჯოს მეფე დიმიტრი  ივანოვიჩს!

ხალხი უტყვობს (безмолвствует).[16]

თავად სიტყვა безмолвствует ეტიმოლოგიური სიზუსტით უმეტყველობა იქნებოდა.[17] ხოლო ვერ-მეტყველება გულისხმობს განცდის სიტყვად ჩამოუყალიბლებლობას,  აზრის ვერ-გამოტანას, საკომუნიკაციო და საცხოვრისი სივრცის გონიერად ვერ-მოწესრიგებას,  დემოსად (შდრ. დემოკრატია) ვერ ჩამოყალიბებასა და პოლისის (შდრ. ქალაქი, პოლიტიკა)  ვერ შექმნას. თავად რუსი პოეტის ტიუტჩევის ასევე მოარული სტროფი უპირისპირებს გონს ვერ-არტიკულირებად რწმენას,

გონით  რუსეთს ნუ შეიცნობ,

საზომითაც  ნუ გაზომ,

ტანი  (стать) მისი უჩვეულობს—

რუსეთს  იგებ გრწამს რაზომც.[18]

„თავზარდამცემელი“ (ужасе, შიშით, ძრწოლით) მისტიკური განცდა საჭიროებს გამოთქმას, გასივრცულებას,  რაც გულისხმობს საჯარო არტიკულირებასაც. სწორედ უფორმო სივრცე თუ ტანი, რომელიც ვერ  დაისახსრება, ვერ გამოისახება, ვერ აღიწერება, რადგან აქვს „особенная  стать“ (უჩვეულო ტანი, განსაკუთრებული აღნაგობა/შემოწერილობა), გულისხმობს უგონებო,  გამოუთქმელ, მოუაზრებელ განცდას, სიტყვის ერთგვარ მისტიკურ შიშს. ხოლო ასეთი შიშით  ვერანაირად აიგება პოლიტიკურად არტიკულირებული სივრცე.

მაზურ-მატუსევიჩი უმეტყველობას არქმევს მყვირალა დუმილს თუ მისტიკურ შიშს, რომელსაც არტიკულირებისათვის  არ აქვს საჭირო ხელსაწყო („საზომით ვერ გაზომ“). ამას იგი ახასიათებს როგორც „social  mutism“ (სოციალური ენაბრგვილობა/მუნჯობა). ეს კი ისეთივე მდგომარეობაა, რომელსაც  მერაბ მამარდაშვილი გულისხმობდა, როდესაც ამბობდა, რომ მიტინგი არაა აზროვნების ადგილი,  რადგან თავყრილობა და ემოციების ლივლივი ჯერ კიდევ არაა აზრი. არადა აზრ-ფორმის გარეშე ვერაა პოლისი, რადგან კანტის მიხედვით, განმანათლებობა (მოდერნულობა) სწორედ საჯარო  აზრგამოთქმაა, საჯარო აზ-ფორმობის ვალდებულება.

მაზურ-მატუსევიჩი  აღნიშნავს, რომ მხოლოდ მითო-პოეტურ ენა, რიტუალური სიმღერები,  ფოლკლორი, ანდაზები, ლეგენდები, პოემები, ალეგორიები, იგავები ვერ იქნება მოდერნული სოციალური მეტყველება და გადადის ერთ-ერთი რუსი მოაზროვნეს მსჯელობაზე,რუსს ინსტიქტურად ეშინია  მარტივი და საწვდომი ჭეშმარიტების. იგი ყველგან ეძებს დამალულ აზრს და საიდუმლოს არაფრისაგან  ქმნის. რუსეთში არ არსებობს საჯარო აზრი (opinion, აზრშეფასება), რადგან ყველაფერი საჯარო და გამჭვირვალე გაიგება, როგორც სიცრუე და ბოროტება. ხალხი ისევე როგორც ხუთასი  თუ ათასი წლის წინ, რჩება უტყვი (безмолвный).[19]

ეს ხუთასი თუ ათასი წლის კი სწორედ ისაა, რაც მოდერნულობისათვის განკუთვნილს ნიკოლასო კაბასილას პრემოდერნულობისაკენ  გადაისვრის. ამას მაზურ-მატუსევიჩი უკავშირებს  სოციალურ  უტყვობა-საც,

სოციალური სიჩუმე შეიძლება  იყოს საჯარო სფეროში გარკვეული რელიგიური  პრაქტიკების განგრძობილი და უცვლელი გამოყენების შედეგი.[20]

ისიქაზმი გამოიკვეთა,  როგორც ოფიციალური სწავლება სწორედ სქოლასტიციზმთან დაპირისპირებაში. ავტორი კი აჩვენებს,  რომ სწორედ სოკრატული და არისტოტელური მეთოდის არგუმენტაცია, ანუ ეს პროფესიული ენა  იძლეოდა საშუალებას, ერთი მხრივ, არტიკულაციისა, და მეორე მხრივ, იმპროვიზაიის, ანუ  ინდივიდუალური აზრის. შუა საუკუნის სასულიერონი გაწვრთნილნი იყვნენ კომეტარებში და  საჯარო დისპუტებში (პარიზი, ნოტრე დამი, უნივერსიტეტები). ამასთან, არსებობდა თეატრიც.  თავად ინკვიზიციაც კი ითხოვდა არგუმენტირებას, ანუ საჯარო მეტყველებას. ბიზანტია-რუსეთში  კი ისიქაზმში მისტიკური დუმილი იქცა ჭეშმარიტების მიღწევის მთავარ სტრატეგიად. მაგრამ  ისიქაზმი მაინც არ უიგივდება პასიურობას. ისაა კონკრეტული აქტიურობა იყოს სოციალურად პასიური და არაკომუნიკაბელური, ანუ არ შექმნას საჯარო მეტყველების მოწესრიგებული არე.

ამას ადასტურებს ისტორიული  ფაქტი, რომ სწორედ გრიგოლი პალამს (ისიქასტთა ბელადის) მოთხოვნით მონასტრულ ისიქასტურ  პრაქტიკას უნდა გადაენაცვლა სეკულარულ სფეროში. ინგლისელი გალობათმცოდნე ალექსანდრე  ლინგასი წერს, რომ ისიქაზმი იყო და რჩება მართლმადიდებლური ეკლესიის ტრიუმფად და რომ  ის იყო მუსიკალური შემოქმედების შეუდარებელი პერიოდი. ხაზგასმულია, რომ ერისკაცთათვის სასარგებლოდ დაისახებოდა ღამისთევა, რადგან კეთილრითუმლი გალობის მიერ  (τη εὔρυθμω ψαλμωδία) ადამიანის სული პოულობს „კურნებასა  და ხსნას“.[21] სამონასტორ წესის ერში  ამგვარი გადმოტანით საზოგადოებრივი განათლება შემოისაზღვრა მოძღვარ-მორჩილის ურთიერთობით. არა სკოლის საჯაროობა, ჯგუფური დისკუსია და აზრის არტიკულირება, არამედ მხოლოდღა ტრადიციის  დაზუთხვა იქცა სავალდებულოდ.

აღსანიშნავია, რომ მეთვრამეტე  საუკუნის ბოლოსა და მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, როდესაც დასავლეთ სამყარო განმანათლებლობის  ცეცხლშია გახვეული და იწერება კონსტიტუციები, ოსმანეთის ბერძნულ საქრისტიანოში აღმოცენდა  და რუსეთშიც გამოჩნდა ისიქასტური ტექნიკის სახელმძღვანელო, „ფილოკალია“ (მშვენიერებისმოყვარეობა, «Добротолюбие»), რომელიც პოლიტიკური ცხოვრებისათვის კონსტიტუციის ადგილს  იკავებს. არადა ისიქაზმი ბუნებრივადაა მიდრეკილი ყოველგვარი სწავლების ობსკურატიზმისაკენ, რადგან სჯერა საკუთარი თვით-კმარობის  და ამ განსაზღვრებითვე არის არატოლერანტული მარტივი აზრისადმი, რომ აბსოლუტური ჭეშმარიტება  მიუწვდომელია აბსოლუტური ექსკლუზიურობით (გამოკეტილობით).[22]

„რუსული სიჩუმის“ ამგვარი  არატოლერანტიზმი უმეტესად სწორედ არათუ განსხვავებული აზრის წინააღმდეგაა მიმართული,  არამედ ზოგადად გონს უპირისპირდება. და რაღაა მოდერნულობა თუ არა ადამინურად ცხოვრების წარმოების გონიერი მცდელობა?

მეცხრამეტე საუკუნის  მეორე მეოთხედიდან რუსი იმპერატორი ნიკოლოზ პირველი კრძალავს საგანმანათლებლო სისტემაში ფილოსოფიას და ასადგურებს ცენზურას (სწორედ  ამ პერიოდსი იწერება „ბორის გოდუნოვი“, რომელის ცენზურაც პირადად ნიკოლოზ პირველმა  განახორციელა). მაშინ როცა მოდერნი, რომელიც ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების ლაგამამოდებას ცდილობს აქტიური გონების მიერ არტიკულირებული საკანონმდებლო სისტემებითა და პოლიტიკური ინსტიტუტებით, რუსეთი წინარე-მოდერნული ისიქაზმის იდეოლოგიით ლამობს შეეწინააღმდეგოს უსამართლობას. არადა სამართალი სწორედაც რომ ლოგოსური მოვლენაა.

ასევე არსებობს პირდაპირი  კორელაცია მისტიკური მდგომარების კულტივირებასა და ავტორიტარული სიტყვის ყოვლისგამსჭვალობაში.  ირაციონალურად ჩანს ელოდო სამოქალაქო საზოგადოებას იმ ქვეყანაში, სადაც მისი საუკეთესო მოაზროვნენი მომავალს ჯერ კიდევ ხედავენ ისიქასტური საიდუმლოს ჩარჩოებში, ხოლოს სოციალური  მუტიზმი მიაჩნიათ ძალაუფლებისადმი გმირული წინააღმდეგობის ფორმად. მეტიც, არ ენდობიან  მეტყველებას, როგორც სულიერი ჭეშმარიტების მატარებელს. ხოლო ამას კი მიჰყავს მეტყველებისადმი  ზოგად უნდობლობამდე.[23]

ასეთ ვითარებაში აღარაა  გასაკვირი პუტინის რუსეთში მზარდი სახელმწიფო ცენზურა, რომელიც სიტყვაგონის „ისიქასტური  თვითცენზურის“ მხოლოდღა გამოვლინებაა.

დასკვნა

თუკი ანტიკური კულტურისა  და ბერძნულ-რომაული სამყაროსათვის parrhesia/παρρησία (სიტყვახსნილობა, გაბედულმეტყველება)  არის პოლიტიკური გამბედაობის პიროვნული ღირსება, როგორც ამას ამტკიცებს მიშელ ფუკო, რუსული ცენზურა, ანუ „ისიქასტური უტყვობა“, წინააღმდეგობაშია თავად ქრისტიანულ საწყისებთან.  არა იმდენად თავად მისტიკის ისიქასტური ტექნიკა ან ფსიქოსომატური გამოცდილებაა მოდერნული  პოლიტიკის წარმოების დამაბრკოლებელი, არამედ ასეთია ამ გამოცდილების სრულიად არ ან  არასწორად გადმოთარგმანება, გადმოტანა საჯარო მეტყველებად. ქრისტიანული მართლმოძღვრება შეიძლება იყოს საჯარო მეტყველების და განმანათლებლური „გაბედე და იაზროვნე“ მოტოსებრი აზროვნების ნიმუში. აი რას ამბობს ერთ-ერთი წმინდანი

ისევე როგორც ფილოსოფოსს  ავლენს არა მანტია და ჯოხი, არამედ —სიტყვახსნილობა და მოღვაწეობა, ასევე ავლენს ქრისტიანსაც  არა გარეგნობა და საუბარი, არამედ წესი და ცხოვრება, მართლმოძღვრებასთან შეთანასწორებული.[24]

მართლმადიდებლური ეკლესიით  საჯარო სივრცის ლამის ჩანაცვლება არის არამოდერნული  ხდომილება, რაც უცილობად მოიტანს ტოტალიტარისტულ (თუნდაც პოსტმოდერნულ სახით) პოლიტიკას.  ამის მაგალითია „პუტინის რუსეთი“-ს მზარიდი ჩარაზულობა, თანამედროვე სამყაროსადმი  თანამდევი დაპირისპირებით. ზემორე ტექსტი ამგვარი ვითარების თელოგიურ-პოლიტიკურ სარჩულს  აღწერს. იგი, რა თქმა უნდა, არ ამოწურავს „რუსული ვითარების“ წინაპირობებს, მაგრამ  მის ერთ ასპექტს ათვალსაჩინოებს და ეს ეს ასპექტია ისიქაზმი ან პოლიტიკური ისიქაზმი,  არამედ მათი მოდერნულობის მიუღებლობად ინტერპრეტაცია.

__________________________________________________________________________________________

[1] სრულად ისიქაზმისა და „პოლიტიკური ისიქაზმის! შესახებ იხ. Петрунин В. В. (2009) Политический исихазм и его традиции в социальной концепции Московского Патриархата. СПб.: Алетейя. Stoeckl, K. (2010) Political Hesychasm? “Vladimir Petrunin’s Neo-Byzantine Interpretation of the Social Doctrine of the Russian Orthodox Church.” Study in East European Thought, 62: 125–133. Payne, D. P. (2006) The Revival of Political Hesychasm in Greek Orthodox Thought:A Study of the Hesychast Basis of the Thought of John S. Romanides and Christos Yannaras (A Dissertation submitted to Graduate Faculty of Baylor University in Partial Fulfilment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy, August 2006). „–––––“ Lexington Books (March 28, 2011). კურტანიძე, კ. “ევრაზიულობის კონცეპტის შემადგენლობისათვის” ისტორიის რეკონსტრუქციები, 4 (იბეჭდება). წმინდა გრიგოლ პალამა, წმინდა მთის ტომოსი მემყუდროეთა შესახებ, თარგმანი ედიშერ ჭელიძესი ჟურნალი "გზა სამეუფო", N 1(4). 1996 წ. http://library.church.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=166%3A-1-2-&catid=39%3A2009-12-29-11-32-35&Itemid=54&lang=en

[2] მაგ. Хоружий, С. С. (2012) Исихазм и «политический исихазм»: к уточнению понятий, Замечания к докладу В. В. Петрунина о политическом исихазме (Семинар «Феномен человека в его эволюции и динамике», Москва, 18.04.2012), 2,3. http://synergia-isa.ru/wp-content/uploads/2012/05/hor_polit_isikhasm.pdf. ამასთან, მართლმადიდებლური პოლიტიკური თეოლოგიის შესახებ უკანასკნელ ხანებში ორი ფრიად საგულისხმო ნაშრომი გამოვიდა: Kalaitzidis, P. (2018) Orthodoxy and Political Theology. Geneva, Switzerland: World Council of Churches და Hovorun, C. (2018) Political Orthodoxies: The Unorthodoxies of the Church Coerced. Minneapolis, MN: Fortress Press. ორივე ნაშრომი ნათლად აღწერს მართლმადიდებლურ პოლიტიკურ ვითარებას როგორც ისტორიულ, ისე თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ ჭრილში. ოღონდ ევქარისტიულ-ესქატოლოგიური „კეთილი სურვილების“ /სადღერგძელოების (განსაკუთრებით პირველი წიგნის) გარდა, კონკრეტული პრაქტიკული (თუნდაც თეორიული) სამოქმედო მონახაზი მათშიც ვერ შემოითავაზება. მინდინარე ტექსტის იდეა კი ისა, ღია-სიმბოლო გზას უხსნის ინდივიდსაც და ერთობასაც აქტიურ შემოქმედებითი ჩართულობისაკენ, რომელსაც ძალუძს გარდაქმნელობა სიმბოლურ ანუ მატერიულსავე სფეროში.

[3] იხ. თუნდაც Мамардашвили, М. К. (1984) Сознание и цивилизация. Доклад на III Всесоюзной школе по проблеме сознания. Батуми. Из кн.: Мамардашвили М. К. (1992) Как я понимаю философию. М., с. 107-121. http://www.psylib.ukrweb.net/books/_mamar02.htm. რომ აღარაფერი ვთქვათ მთელს სტრუქტურალიზმსა და პოსტს-სტრუქტურალიზმზე, ფრანგულ და თუნდაც საბჭოთა მატერიალიზმზე და ა.შ.

[4] იხ. ლექსიკონიhttp://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=27&t=4913

[5] Зильберман, Д. (2014) ‘VII. Исихазм и философия власти’, Православная этика и материя коммунизма, Перевод с английского Е. Гурко, под ред. С. А. Семенова. Издательство Ивана Лимбаха, с. 113-121. კერძოდ იხ. 116.

[6] იხ. თუნდაც Nichifor, T. (2014) “Hesychasm and Eucharist in the Fourteenth Century: Saint Nicholas Cabasilas and Saint Gregory Palamas.” In: Holy Eucharist and The Experience Of Repentance in the Orthodox Tradition, Editors, Rev. C. Jinga and D. Lemeni. Editura ASTRA Museum Editura Partoş. pp.110-139.

[7] ქრისტეს ჯოჯოხეთში ჩასვლა აღდგომის ნარატივის შემადგენელია. იგი ჯვარზე სიკვდილისთანავე სული ჩადის ჯოჯოხეთში (ჰადესში, ჯოჯოხეთში), სადაც ყველა გარდაცვლილი იმყოფება და მათ ევლინება, როგორც ღვთაებრივი ნათელი და მხსნელი. დოგმატურად განუსაზღვრელი თუ ვინ წამოჰყვა მას ჯოჯოხეთიდან ხსნისაკენ, მხოლოდ ებრაელი ბიბლიური წმინდანები (მართლები) თუ ნებისმიერი წარმომავლობისა და რჯულის ადამიანი.

[8] ისიქასტური თეოლოგიის მთავარი პერსონაჟის, გრიგოლი პალამას მიხედვით, ადამიანური არებას აქვს იერარქიული წყობა სულისა და ხორცის ის მაინც არის ენიპოსტატო ანუ შეგვამოვნებული/შეჰიპოსტასებული, ანუ გაპიროვნებული. ამდენად მისი სული და ხორცი ონტოლოგიურად თანასწორინი არიარ, რადგან ორივე შექმნილნი არიან და შეადგენენ ადამიანურ არსებას. თუმცა „ისნი არა მხოლოდ ღმერთის მიმღებნი არიან, არამედ მასთან შეერთების შემძლე ერთ ჰიპოსტასში ღმერთის სიქველითა და მადლით (ბუნებრივი თავები 24). პალამასათვი თაბორის ნათელი (მათე17:19; 2პეტრე 1:16-18) არ იყო მარტივად გარეგნული ფენომენი, არამედ ენიმოსტატური/განპიროვნებული სიმბოლო. ის იყო ღვთაება და ღვთიური სიმბოლო. ის იყო განპიროვნებული რადგან სულიწმინდამ ის შთანერგა სვის პიროვნებაში (ჰიპოსტასში), როელშიც ის იხილვებოდა/განიჭვრიტებოდა (ტრიადები III, 1:9).ადამიანური გვამოვნება/ჰიპოსტასი ანუ პიროვნება ღმერთში მონაწილეობე (ეზიარება მას) სულიწმინდის მიერ ღმერთის არსის ენერგიებში მისი ჩართვით (ბუნებრივი თავები 75). ამრიგად საღვთო ენერგია გა-იპოსტასურდება ადამიანის პიროვნებაში. ადამიანური პიროვნებ არსებობს/ ὑφίστημι ანუ ქვერსებობს საღვთო ნათელში, ხდება რა ეს უკანასკნელი ადამიანური ყოფის გვარი. ისევე, როგორც ტირანიის შემთხვევაში (იხ. ქვემოთ, შენიშვნა 10), აქაც სიკეთე და მადლი მხოლოდ ადამიანური ძალისხმევითა და პიროვნებით გარეალურდება ზოგადამიანურ თუ საზოგადოებრივ ანუ პოლიტიკურ რეალობად (შდრ. Strezova, A. Hesychasm and Art. The Appearance of New Iconographic Trends in Byzantine and Slavic Lands in the 14th and 15th Centuries. Camberra: Australian National University Press: ACT, p. 46

[9] თუნდაც ბიბლიური სამყაროს სიტყვით, „თქუა ღმერთმან“-ით მქმნელობა ან იოანე სახარების დასაწყისი „პირველითგან  იყო სიტყუაჲ“.

[10] შდრ. მაქსიმე აღმსარებელი, სხვადასხვა სიძნელე 141 PG 91, 1384BC.: „როდესაც სულიერმა ადამიანმა იცის, რომ ღმერთის ლოგოსი (სიტყვა) უნაკლოდ არსებობს ყოველგან, მას (ლოგოსს) მიჰყვება თეორიით და გონიერებითად მოიმკის ყოველივეს შესახებ წინააზროვნების ცოდნას. ამრიგად, როდესაც ლოგოსი ჩადის ჯოჯოხეთში , ისიც ჩადის მასთან ერთად, რა თქმა უნდა, არა ცუდისათვის, არამედ რათა გამოიკვლიოს და შეისწავლოს ღმერთის ჯოჯოხეთში ჩასვლის მისტერია და იცოდეს იქ მომხრდადის (γινομένων) და აღსრულებადის (επιτελουμένων) ზებუნებითი ლოგოსი (აზრი) {იცოდეს ის, რაც იქ ხდება და აღსრულდება იმის ზებუნებითი ლოგოსი}“შდრ. იქვე 142, PG 91, 1384D: „ორმაგი ქვედადაბლების (καταβάσεως, ჩასვლის) აზრის მოკლე გაგება არის, პირველი ფენის (επιβολήν) მიხედვით, ჯოჯოხეთში ჩამავალი (κατελθόντα) ლოგოსის მიერ შესაძლებელია სულების სხეულებთან ერთად ხსნა რწმენისა და მიწაზე სუფთა ცხოვრების გატარების გამო, ხოლო სხეულების გარეშე იქაური (ანუ ჯოჯოხეთში მყოფი) ადრეგარდაცვლილი სულების მხოლოდ რწმენის გამო შეძენა (περιποιείσθαι, იხსნას); მეორეს მიხედვით, ცუდის ჩვევაც და ენერგიაც ლოგოსის მიერ მიიღებს სიქველისაკენ და ცოდნისაკენ კვლავაღსვლას“. აქ მიმღეობები (περιποιείσθα, κατελθόντα) აწმყო დროები, რაც მიანიშნებს ღმერთსიტყვის ყოველგან მარად მოქმედებაზე. ხოლო ცნებისათვის „ორმაგი ქვედადაბლება“ იხ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის 45-ე სიტყვა; ორიგენესContra Celsium 2,43.

[11] Νικόλαος ο Καβάσιλας, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Λόγος πρῶτος (Α΄), 33-34: „ის (ქრისტე) საკუთარ სამართლიანობასა (δικαιοσύνην, სიმართლეს) აღადგენს, როგორც მზეს ისე ამოიყვანს ჩვენს სულებში. ეს ასე ხდება ადამიანებისათვის შესაძლებელი მისტერიების საშუალებით სამართლიანობის (δικαιοσύνην) შემეცნებაცა და აღსრულებაც (γνῶναι τοῖς ἀνθρώποις καὶ κατορθῶσαι/მიღწევაც). მიუხედავად იმისა, რომ წერილში ბევრია მართალი (δίκαιοι, სამართლიანი) ადამიანი და ღმერთის მეგობარი თავად სამართლიანი გამამართლებელისა (δικαιοῦντα) და შემრიგებელის მოსვლამდე, ეს უნდა გავიგოთ, როგორც ერთი მხრივ, მთსავე თაობაში მომხდრა და მეორე მხრივ, იმის მიხედვით, თუ რა უნდა მოსულიყო. ეს მოხდა, რათა მათ შეძლებოდათ და მომზადებულყვენ იმისათვის, რომ როცა სამართლიანობა (δικαιοσύνῃ) გამოჩნდებოდა, ისინი მას შეგებეოდნენ და როდესაც გამოსასყიდი გადაიხდებოდა, ისინი გამოხსნილიყვნენ. ხოლო როდესაც სინათლე ამობრწყინდებოდა მათ დაენახათ ის და როდესაც სინამდვილე გაიხსნებოდა, ისინი წინასახეებსა და აჩრდილებზე ამაღლებულყვნენ (ἀναστῆναι, აღდგომილიყვნენ). მაშინ როცა სამართლიანები (δίκαιοι) და უსამართლონი (πονηρῶν, მზაკვრებთან) თითქმის ერთნაირად იყვნენ დაბორკილებულები და ერთსა და იმავე ტირანიას (τυραννίδα) ექვემდებარებოდნენ (ὑφιστάμενοι, ქვეედგნენ, ეარსებებოდნენ, განაპიროვნებდნენ ), ისინი მაინც სხვაობდნენ იმით, რომ სამარლიანებს სძულდათ ტყვეობა და მონობა. ისინი ლოცულობდნე, რომ მათის სატუსაღო დანგრეულიყო და მათი ბორკილები დამსხვერულიყო. ისინი ნატრობდნენ ტირანის თავი გაგორებულიყო მათ ფეხქვეშ, ვინც მისი ტყვეები იყვნენ. ხოლო უსამარლონი (ვერაგნი) არანაირად არ მიიჩნევნენ მათ სავალალო მდგომარეობას უბედურებად და საკუთარი მონობით იყვნენ ბედნიერნი. ასეთებივე იყვნენ ისინი, ვინც იმ კურთხეულ დროს, როდესაც მათზე მზე ამოვიდა (οἳ τὸν ἥλιον ἀνατείλαντα, აღემართა), არ მიიღეს ის და ეძებდნენ საშუალებას დაეშრიტათ ის და ყველაფერი ქნეს, რათა ჩაექროთ მზის შუქი. და როცა მეფე გამოჩნდა პირველნი განთავისუფლდნენ ჯოჯოხეთის ტირანიისაგან, ხოლო მეორენი დარჩნენ საკუთარ ხუნდებში. სნეულთა შემთხვევაში, ისინი ვინც ყველა გზით ცდილობენ განკურნებას და განკურნებულიყვნენ და ექიმის დანახვით ხარობენ, არიან უკეთეს და უფრო ასატან ვითარებაში, ვიდრე ისინი, ვინც არცკი იციან, რომ არიან სნეულნი და გაურბიან წამლობას. ექიმმა, რომელმაც იცის, რომ მას ხელობით ხელეწიფება გაუმკლავდეს სენს, მგონია, რომ მათ მიმართავს ისე, თითქოს ისინი უკვე განკურნებულები არიან, მიუხედავად იმისა, რომ არც კი განუკურნავს ჯერ. ამიტომ იყო, რომ ღმერთი მეგობრებად და მართლებად უწოდებდა იმ დროს ადამიანებს, რადგან ისინი მთელი ძალით ცდილობდნენ და აჩვენებდნენ ისეთ სამართლიანობას, როგორიც მაშინ იყო შესაძლებელი. ამან აქცია ისინი ღირსად გამოხსნილიყვნენ მაშინ, როდესაც ის (ქრისტე) გამოჩნდებოდა, ვისაც ქონდა ძალმოსილება მათი გამოხსნის, მიუხედავად იმისა, რომ მანამდე არანაირად არ გამოუხსნია ისინი. და ეს იყო ნამდვილი სამართლიანობა, რომ ისინი ყოფილიყვნენ.

[12] „შობამან შენმან, ქრისტე ღმერთო, აღმოუბრწყინვა სოფელსა ნათელი მეცნიერებისა (ἀνέτειλε τῷ κόσμῳ τὸ φῶς), რამეთუ, რომელნი ვარსკვლავსა ჰმსახურებდეს, ვარსკვლავისაგან ისწავეს თაყვანისცემაჲ შენი, მზეო სიმართლისაო (Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης), რომელი აღმობრწყინდი მაღლით აღმოსავალთათ, უფალო, დიდებაჲ შენდა“.

[13] შობის ერთ-ერთი უმთავრესი ჰიმნი მწუხრზე, შობის-ღამის ჩამავალი მზის შუქისას იგალობება და შემომავალი დღესასწაულის წინადაგემოვნებაა. ამგვარად ის გამოსახავს ქრისტეში მხსნელობის ისტორიულ სამზადისის მწვერვალს, რომელსაც ქვემორე ჰიმნი სწორედ რომაულ მშვიდობას უკავშირებს: „დედამიწაზე ავგუსტუსის ერთმყრობელობისას (ერთმართველობისას, მეფობისას) ადამიანთა მრავალმპყრობელობა შეწყდა. ხოლო კერპთა მრავალღმერთობა უბიწოსაგან შენი განადამიანებისას (განკაცებისას) გაუქმდა. მიწიერი ერთი მეფის ქვეშ ქალაქები შეხდენ (γεγένηνται, შეიყარენ). ხოლო ერები ერწმუნენ ერთი ღვთაების ხელმწიფებას. კეისრის ბრძანებით ხალხები აღიწერენ (ἀπεγράφησαν). [ხოლო] მორწმუნეები წავიწერეთ (ἐπεγράφημεν) ღვთაების სახელით —შენით, ჩვენი განადამიანებული (განკაცებული) ღმერთის. დიდია შენი წყალობა, დიდება შენ.“ თავისთავად ცხადია შობისა და აღდგომის კავშირი. ხოლო ისიც ცხადია, რომ შობის დღესასწაული აუცილებლად პოლიტიკური ხდომილებაა და არა ჰერმეტული კერძო-გამომხსნელობითი.

[14] Clapsis, E. (Rev. Dr.), The Challenge of Christian Witness in the Political Realm, https://publicorthodoxy.org/2020/11/13/christian-witness-in-political-realm/

[15] Mazour-Matusevich, Y. (2014) “Historical Roots of Russian Silence.”"New" Religious Movements? 64(2): pp. 295-311.

[16] „’ — Народ! Мария Годунова и сын ее Феодор отравили себя ядом. Мы видели их мертвые трупы’. / Народ в ужасе молчит. / ‘— Что ж вы молчите? кричите: да здравствует царь Димитрий Иванович! / Народ безмолвствует. არსებობს მტკიცებები, რომ „ხალხი უტყვობს“ არ ეკუთვნის თავად პუშკინს. მაგრამ ცხადია, ამას აქ არ აქვს რაიმე მნიშვნელობა.

[17] თუმცა ქართული სიტყვა გულისხმობს, სიტყვის (საჯარო) წარმოთქმასაც და ზოგადად საუბარს თუ ლაპარაკსაც. ამასთან, ქრისტიანული თეოლოგიისათვის თუ ფილოსოფიისათვის „სიტყვა“-ს (λόγος) ერთ-ერთი უმთავრესი კონცეპტუალური მნიშვნელობა აქვს. ამ კონცეპტის უმთავრესი მნიშვნელობა კი სწორედ არტიკულირებაა იმ ფიზიკურ-ემოციური, ფსიქო-სომატური, პოლიტიკურ-ისტორიული, „ისიქასტური“ და ა.შ. მდგომარობის, რომელშიც იმყოფება ადამიანი თუ ჯგუფი ადამიანთა.

[18] Умом Россию не понять,/ Аршином общим не измерить:/ У ней особенная стать —/ В Россию можно только верить.

[19] Maljavin, V. (2012) “Russia between East and West: a Third Way?” (В. Малявин, «Россия между Востоком и Западом: третий путь?») http://old.russ.ru/antolog/inoe/maljav.htm#s2, p. 3.

[20] მაზურ-მატუსევიჩი, გვ. 296

[21] Lingas, A. (1996) “Hesychasm and Psalmody”. Journal Publications-Society for the Promotion of Byzantine Studies, pp. 155-170. იხ. 157.

[22] მაზურ-მატუსევიჩი, გვ.300

[23] იქვე გვ. 308

[24] წმ. ისიდორე პელუზიელი. (2004) პავლესადმი, ძველი ბერძნულიდან თარგმნა ედიშერ ჭელიძემ. „სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო შრომები“, ტ. II, თბილისი.